Groningen, houd moed

Kan een burger ‘de Staat’ aansprakelijk stellen voor een onrechtmatige daad? Jazeker. In deze blog belicht jurist Melanie Hensen de mogelijkheden en onmogelijkheden.

De hond van Ida bijt de buurman. Ida is aansprakelijk.
Susan zit te WhatsAppen in de file en rijdt achterop bij Joeri. Susan is aansprakelijk.
Arts Mohammed vergeet bij de operatie een wondgaas te verwijderen. Mohammed is aansprakelijk.
Deze drie voorbeelden zijn glashelder. Maar kan ‘de Staat’ ook een onrechtmatige daad plegen? Kan een burger de Staat dan aansprakelijk stellen?

Q-koorts en gasboringen

Begin 2017 heeft de Nederlandse rechter zich twee keer over zo’n overheidsaansprakelijkheidszaak gebogen.
De eerste zaak gaat over de Q-koorts epidemie. De rechtbank Den Haag beantwoordde de vraag of de Staat aansprakelijk is voor de letselschade en overlijdensschade die bij de eisers is ontstaan door de Q-koorts epidemie.
De tweede zaak gaat over de gasboringen in Groningen. De rechtbank Assen ging in op de vraag of de Staat aansprakelijk is voor de (im)materiële schade die door de gasboringen is ontstaan bij eisers.

Lastige kwesties

Aansprakelijkheid van de Staat kan op verschillende manieren ontstaan. De Staat kan onrechtmatig handelen. Ook kan er sprake zijn van falend toezicht door toezichthouders. De Staat kan aansprakelijk zijn omdat hij nagelaten heeft veiligheidsmaatregelen te treffen en de Staat kan aansprakelijk zijn omdat hij bestaande veiligheidsvoorschriften niet handhaaft. Er zijn dus heel wat mogelijkheden om de Staat aansprakelijk te houden. Maar; overheidsaansprakelijkheid is een lastige kwestie. De Nederlandse rechter is nogal terughoudend met het aannemen van aansprakelijkheid van de Staat. Er zijn maar weinig gevallen waarin de rechter de Staat aansprakelijk heeft geacht op grond van een onrechtmatige daad.

Staat wél aansprakelijk

Er is een aantal voorbeelden waarbij de Nederlandse Staat wél aansprakelijk was. Hieronder volgen twee voorbeelden.

1. Srebrenica-zaak: De rechter nam wel aansprakelijkheid aan in de Srebrenica-zaak. De Staat was verantwoordelijk voor het optreden van Dutchbat, een bataljon dat als doel had de enclave (beschermd tussengebied) van moslimmannen te beschermen tegen het leger van generaal Mladić. De Hoge Raad oordeelde dat de Nederlandse Staat aansprakelijk was voor de dood van drie moslimmannen die de enclave hadden verlaten. (in deze zaak was overigens wel het recht van Bosnië en Herzegovina van toepassing; het handelen van de Nederlandse Staat werd dus onrechtmatig geacht op grond van het nationale recht van Bosnië en Herzegovina).

2. Urgenda-zaak: Een andere zaak die niemand ontgaan kan zijn, is de Urgenda-zaak.  De rechtbank overwoog dat de Staat een zorgplicht heeft voor de bescherming en verbetering van het leefmilieu. De rechtbank kwam tot de conclusie dat de Staat in dit kader met het klimaatbeleid onvoldoende zorg in acht nam ten opzichte van de Nederlandse samenleving. De rechtbank verplichtte de Staat om het roer met betrekking tot het klimaatbeleid drastisch om te gooien en snel verdergaande uitstootreducties op te leggen aan bedrijven. Er is hoger beroep ingesteld.

Staat niet aansprakelijk

Er zijn ook voorbeelden waarbij de Staat niet aansprakelijk was. Bijvoorbeeld bij de Q-koorts-zaak.

Eerst de uitspraak van de rechtbank Den Haag. In deze zaak hebben zo’n 300 (nabestaanden van) slachtoffers van de Q-koorts epidemie de Staat aansprakelijk gesteld. De Staat is volgens eisers ten eerste tekortgeschoten in het informeren van de bevolking over de Q-koortsepidemie. Ten tweede stellen de eisers dat de Staat nalatig was door te lang te wachten met het nemen van maatregelen om de Q-koortsepidemie te verhelpen. De rechtbank oordeelt dat de Staat haar informatieverplichting niet heeft geschonden. De gegeven voorlichting was volgens de rechtbank voldoende. Voor burgers was het bekend waar Q-koorts heerste en waar veel mensen ziek waren geworden. Deze informatie stond bijvoorbeeld op de site van de Rijksoverheid. De door de Staat genomen maatregelen vindt de rechtbank ook voldoende (met de kennis van toen). Van nalatigheid was dus geen sprake. De Staat is niet aansprakelijk. Het is mij ten tijde dat ik dit publiceer (14 maart 2017) nog niet bekend of de slachtoffers in hoger beroep gaan.

Gaswinning Groningen

De Staat aansprakelijk houden ligt altijd (politiek) gevoelig. Zeker als er ook nog net Tweede Kamerverkiezingen voor de deur staan. Ook de gaswinning kent een prominente plek op de verkiezingsagenda van 15 maart 2017.

De Groninger gaswinning zaak liep voor de rechtbank Assen. Meer dan 100 Groningers die in het Groningenveld wonen vorderden een smartengeldvergoeding voor het ‘psychisch leed’ en de ‘aantasting in het woongenot’ dat wordt veroorzaakt door de gasboringen in het Groningenveld. De Groningers stelden zowel de NAM als de Staat voor hun schade aansprakelijk. Hun vordering is gebaseerd op de Nederlandse Wet en op twee bepalingen uit het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Vanwege het bestek van deze blog, ga ik enkel in op de aansprakelijkheid van de Staat.

Na een zware aardbeving in Huizinge in 2012, deed de Rijksinspectiedienst Staatstoezicht op de Mijnen onderzoek naar de aardbevingsgevoeligheid in het Groningenveld. Uit dit onderzoek bleek de gevoeligheid van het Groningenveld voor meer én ernstiger aardbevingen. De toezichthouder heeft het Ministerie van Economische Zaken in januari 2013 geadviseerd de gaskraan verder dicht te draaien. Dat deed de Staat niet. Dit vindt de rechtbank onzorgvuldig. Daarom bepaalt de rechtbank dat de Staat onzorgvuldig handelde van januari 2013 tot en met december 2015.

Maar de eisers moesten ook bewijzen dat ALS de Staat de gaskraan wél verder dichtgedraaid had in januari 2013, zij géén schade geleden zouden hebben. Toon dat maar eens aan… Hoe moet je aantonen dat als de Staat de gaskraan dichtgedraaid had er géén aardbevingen meer geweest zouden zijn? De rechtbank bepaalt dat niet wordt aangenomen dat de schade die eisers lijden het gevolg is van dit onzorgvuldig handelen van de Staat. De acceptatie van de aansprakelijkheid van de Staat ketst dus op dit punt af. Te verwachten is dat eisers hoger beroep zullen aantekenen tegen de Staat.

De aansprakelijkheid van de Staat is dus een moeilijke kwestie. In de letselschadezaak van de hond van Ida die de buurman aanvalt, waarmee ik deze blog begon, valt de schade mee. De belangen zijn te overzien. Bij een onrechtmatige daad van de Staat is dat lastiger. Vaak zijn er meerdere benadeelden, spelen er allerlei belangen mee en overschrijdt de reikwijdte al snel de landsgrenzen. Daarnaast gaat het vaak om politiek gevoelige kwesties, waarbij de rechter niet op de stoel van de wetgever mag gaan zitten. Maar voor slachtoffers met een uitgebreid, goed onderbouwd en waterdicht verhaal blijft het mogelijk.

Groningen houd moed!

Wilt u hier nu al meer over weten? Bel mij gerust op tel. 0172 – 42 41 72 of vul het contactformulier in.